маленькі ўрок, дык наша настаўніца задае ўвесь, а большы — на два разы дзеліць. Я і гэты вывучу: трошкі сягоння, а то раніцай заўтра.

— Хочаш, я табе буду памагаць?

— А як ты мне паможаш? Будзеш пытаць, як настаўніца?'

— I пытаць, і чытаць,— адказаў Грыша і адразу ж узяўся чытаць. Ён вадзіў пальцам ніжэй радка і павольна вымаўляў словы. Віця глядзеў то ў кнігу, то Грышу ў твар.

— Ты таксама ўмееш па-польску чытаць? — чамусьці здзівіўся Віця.

— Умею. У нас жа польская школа і настаўнік з Польшчы,— адказаў Грыша і, азірнуўшыся, паціхеньку дадаў: — Я і па-беларуску ўмею. 3 нашай вёскі адзін хлопец вучыцца ў Вільні, дык ён мяне навучыў. Я нават верш адзін ведаю напамяць.

Не чакаючы, пакуль Віця папросіць расказаць яго, Грыша пачаў сам:

Ведай, свет, што я сын мужыка-бедака,

Які доўга ў няволі стагнаў...

Ўзгадавала мяне яго чорна рука,

А купала нядолі адвечнай рака,

Голад, холад мне ў твар пазіраў...

Усе казалі, што й сын, як і бацька,— мужык,

Перад панам свой горб будзе гнуць.

Што з другімі людзьмі ён не пойдзе у лік,

Запрацуе сабе лапці з ліпавых лык,

Вольнай песні не будзе ён чуць...

Грыша на момант спыніўся.

— Ну, а далей? — спытаў Віця.

— Ен доўгі, я табе на полі раскажу ўвесь... А цяпер давай пачытаю твой заўтрашні ўрок.

Грыша чытаў не гэтак, вядома, як Віцева настаўніца. У той ішло гладка, і вымаўленне было выразнае. Аднак у Віцевых вачах Грыша адразу набыў павагу.

Яшчэ гадзіну назад Віця шкадаваў дзядулю Банадыся, што не будзе каму расказваць цікавыя казкі. Цяпер жа ён нават быў рады, што Грыша замяніў яго. Грыша і сам зможа пабегчы завярнуць каровы, а дзядуля ўсё яго пасылаў. Да таго ж цешыла, што цяпер будзе каму растлумачыць, калі ён чаго не зразумее, як будзе чытаць або рашаць задачкі.

Так хлапчукі доўга сядзелі ля акна. Калі цёмна стала чытаць,— заняліся гаворкаю. Грыша прыгадаў свайго настаўніка. Да чаго добры ён: рэдка калі закрычыць на непаслухмянага вучня, але затое, як пачне прабіраць, дык той не ведае, куды дзецца. Успомніў пра Казіка-аднакласніка, што сядзеў побач з ім на парце.

Гэтым часам з суседняй хаты, што стаяла насупраць той, дзе жыў Пятро, выйшаў хлапчук.

— Во, гэта фурманаў Міша. Да нас, відаць, бяжыць. Ён кожны вечар прыходзіць, калі я доўга не іду да яго,— прыўстаў на калені Віця.— Мы з ім сябруем. У трэцім класе разам сядзелі на адной парце. Летась ён перайшоў у чацвёрты, а мяне тата згадзіў на падпасыча, і я астаўся на другі год у трэцім,— уздыхнуў Віця.

Хлопчык бег праз двор, абмінаючы лужыны і гразь. У хаце ён забыў прывітацца і, не адсопшыся як след, пачаў скоранька гаварыць:

— Пан наказваў праз тату, каб ты і новы пастух ішлі да пана. I дзядзька Пятро каб разам ішоў.

— Таты яшчэ з аборы няма,— злез Віця з лавы.

— Як вернецца, адразу ідзіце. Тата казаў, пан чакае,— сказаў хлапчук і павярнуўся, каб ісці дахаты. Але Віця затрымаў яго.

— Пагуляй, Міша.

— Мама казала, каб не бавіўся доўга. Яшчэ ўрокаў не вывучыў на заўтра.

Віця падышоў бліжэй і шапнуў сябру, зірнуўшы на Грышу:

— Будзе пастухом у пана, замест дзядулі. Ён таксама ў чацвёртым класе вучыцца.

Міша нясмела прайшоў некалькі крокаў наперад, каб лепей разгледзець Грышу. Той таксама акінуў моўчкі позіркам Мішу і злез з лавы. Ён выглядаў на шмат вышэй за абодвух хлапчукоў.

Адступаючы паволі назад, Міша дайшоў да парога і толькі цяпер спытаў у Грышы:

— Ты добра рашаеш задачкі?

— Добра.

— Пакажаш мне, калі я сам не спраўлюся?

— Пакажу.

— Я хаджу аж у Задвор’е да Лёні, калі сам не рашу. Ен добра рашае, настаўніца яго кожны раз хваліць... Пайду, а то мама будзе сварыцца, што забавіўся,— шмыгнуў Міша за дзверы.

Неўзабаве вярнуўся з работы Віцеў бацька, і яны ўсе ўтраіх пайшлі да пана.

Вайтовіч сядзеў у сваім невялікім пакоі за старым пісьмовым сталом і нешта падлічваў. На ціхі стук у дзверы ён павярнуўся і басавіта гукнуў:

— Проша.

Пятро прапусціў наперад хлапчукоў, зачыніў за сабою дзверы, паспрабаваў, ці шчыльна прысталі, і даў добры вечар пану.

— Добры вечар, — кіўнуў галавою Вайтовіч і паказаў Пятру на крэсла.

Парабак падзякаваў і прысеў на краёчку. Хлапчукі стаялі каля парога і моўчкі аглядалі пакой: залацістыя, ціснёныя ў кветкі шпалеры на сценах, памаляваную ў жоўты колер падлогу.

«У Войціка не было такіх пакояў», — падумаў Грыша, і тут жа вырашыў — чаму: «Той пан быў меншы — меў толькі хутар, а ў гэтага цэлы фальварак...»

Вайтовіч тым часам узіраўся ў твары пастушкоў і думаў сваё: «Ці справяцца яны без старэйшага?»

— Як глядзіш, Петрусь, на нашых пастушкоў? — перавёў ён позірк на парабка.

— Ды як вам сказаць, пане? — паціснуў Пятро плячыма. — Хлапчукі жвавыя.

— А спаць не ўкладуцца на полі, як мысліш?

— За свайго, пане, ручаюся. А гэтага ж нам раілі як найлепшага і паслушнага.

— Так, найлепшага і паслушнага, — паўтарыў Вайтовіч, прытупваючы наском бота. — Паглядзім, як будзе... Заўтра няхай выганяюць.

— Гразкавата яшчэ, пане. Цяляты і сёння да калень у гразі папрыходзілі. Ці не пачакаць дзянькі тры з каровамі? Няхай падсохне трохі.

— Можна пачакаць, калі так, — забарабаніў пальцамі па стале Вайтовіч і звярнуўся да хлапчукоў. — Ну як, пасябравалі ўжо?

Пастушкі пераглянуліся і патупілі вочы.

— Не пасябравалі, дык пасябруюць, — адказаў за іх Пятро.

— Сябраваць — сябруйце, але добра пасіце жывёлу. Патраву зробіце — на ваш кошт запішу. I самае галоўнае, глядзіце, каб за мяжу не трапілі з чарадою. Хоць і там мая зямля...

— Відаць, пану і сёлета яшчэ прыдзецца кіраваць толькі гэтым фальваркам, — заўважыў парабак.

Вайтовіч устаў, падышоў да парабка, лаляпаў яго па плячы і прыўзнятым голасам пацешыў:

— Нічога, Петрусь, я веру, вер і ты, настане такі час, калі ты будзеш там цівуном.

Пятрусь не ўстрымаўся, усміхнуўся: колькі разоў чуў ён гэта.

— Ну так, аудыенцыя скончана. Ідзіце дахаты. 3 каровамі дні тры пачакаем, а цялят заўтра няхай выганяюць, — загадаў Вайтовіч.

Парабак кіўнуў хлапчукам, каб ішлі, а сам не крануўся з месца. Як толькі пастушкі зачынілі дзверы, ён спытаў: