наладжана сігналізацыя па этымалогіі, - робіць ціхенька ўвагу Грынько на вуха Лабановічу.

Філюк, як ні ў чым не бывала, адказвае інспектару:

- Я наогул на граматыку зварачаю ўвагу.

- Гэта і відаць, - хваліць яго інспектар.

Вучнёўскія пакуты канчаюцца, іх пускаюць, а інспектар робіць увагі то таму, то другому настаўніку, вельмі важна кланяецца ім і з папом Пражорычам ідзе абедаць.

Настаўнікі застаюцца на некаторы час, абедаюць з выпіўкаю, віншуюць адзін другога са сканчэннем вучэбнага года і распаўзаюцца па сваіх трушчобах.

- А вы, калега, можа, паначуеце? - сказаў Грынько Лабановічу.

- Не, калега, я і так адну лішнюю ноч правёў у дарозе, трэба ехаць.

Лабановіч даўно ўжо маркоціўся па Цельшыне і вельмі быў рад, калі скончыліся экзамены. Ён яшчэ цэлую гадзіну чакаў на станцыі, пакуль прыйшоў поезд. Позна ўночы выехаў ён дадому.

XXXV

«Гэта мой апошні тут вечар, - казала сама сабе Ядвіся. - І я не ўбачу яго!»

Яна задумалася, прыслухоўваючыся да голасу свае думкі. Няўжо ж і не ўбачыць яго? Ніколі не ўбачыць? І нашто яна зманула яго? Яна ж і тады ўжо ведала аб тым, што заўтра, у панядзелак, паедзе, а яму сказала, што не ведае, калі будзе выязджаць. Ядвіся зірнула на вокны кватэры настаўніка. Там цёмна і страшна, бо пуста. Дом толькі тады жывы, калі ў ім жыве гаспадар, бо гаспадар - душа свайго дома. Як смутна і тужліва пазіраюць гэтыя шкляныя вочы пустой і мёртвай кватэры! І дарэмна гэты малады бліскучы месячык стараецца ажывіць пагаслыя вочы: яны свецяцца, а жыцця няма.

Ёй нават страшна. Яна нізавошта цяпер не падыдзе да іх, як падыходзіла калісь, калі гэтыя вокны жылі і так прыветна пазіралі на іх двор светла-зялёным святлом. О, тады ёй было весела, і яна так ціхенька падыходзіла, як начны матылёк, да гэтых вокан, яшчэ цішэй падымалася на плот перад вокнамі і доўга пазірала туды. Шчаслівая ўсмешка прабягала па яе губках, бо ён нічога не ведае, сядзіць якраз насупраць, схіліўшы галаву над кнігай, і толькі зрэдку правядзе рукою па сваіх цёмных, зусім яшчэ маладых вусіках. Смешны ён, калі падымае свае вочы, такія добрыя і ўдумныя, і пазірае ў акно. І гэтыя вочы напэўна шукаюць яе. Яна ж тут, але яго вочы не бачаць яе. І смешна ёй і радасна. Але ён гэтага не ведае...

«Не! Ён многа не ведае чаго - і ніколі ведаць не будзе!»

І чаму салгала яму? Ну, чаму? А можа, заўтра не ехаць? Ад яе залежыць. Татка ж не гоніць яе. Ён цяпер такі добры з ёю! «Пагуляй ты, кажа, Ядвіська: не гарыць жа там у цябе!» Яе татка добры, але чагось яна баіцца яго. Ёй страшна, калі ён прыйдзе дадому, а вочы яго пазіраюць кудысь далёка-далёка, як бы яны сышлі з яго твару, а гэтыя грозныя, жорсткія вусы, як хмары ў навальніцу, апусцяцца ўніз.

Нашто яна салгала яму? Ёй хочацца пабачыць яго. Эх, каб ёй крылле! От бы ўзнялася цяпер і паляцела да яго, проста каб пабачыць яшчэ раз, вось так, як пазірала на яго тут, калі ён і не ведаў аб тым...

Не, гэта апошні яе вечар тут!

Тонкія, доўгія, цёмныя рыскі-бровы Ядвісі крыху насуваюцца і хмурацца, і твар яе робіцца строгім. Так, гэта апошні тут вечар!

Яна зноў пазірае на вокны. А каб пайсці туды? Сесці за сталом, як сядзеў калісь ён і праводзіў рукою па маладых сваіх цёмных вусіках! Там страшна, бо там пуста. Там цяпер прытаіўся нехта другі, няласкавы і варожы. І, напэўна, яна спаткала б нешта там, каб пайшла цяпер туды. Ну, напэўна, пачула б голас, а можа, смех, пусты і жудасны смех. Яна ўпэўнена ў тым, што пачула б той страшны і таемны смех, і гэта забіла б насмерць радасць і шчасце, што знайшлі месца ў яе сэрцы. Яна зноў пазірае туды.

Як жудасна заліваюцца смехам совы каля каплічкі! Чаго смяюцца яны пустым сваім смехам? Чаго? Ці не з яе? А гэтыя цёмныя вокны! Што ў іх? Чаму яны ўбіліся ёй у вочы? Ёй нават робіцца нейк непрыемна ад гэтага. «А я пайду туды! Вазьму ды пайду!.. Няўжо я пайду?»

Яна ціха падымаецца, азіраецца, ідзе. Кухня не замкнёна. Адчыняе дзверы. Яна ў кухні.

- Ты, бабка, тут? - пытае ціха Ядвіся.

Бабка варочаецца на печы.

- Тут, паненачка!

- А чаму ты, бабка, дзвярэй не замкнула?

- От, паненачка, прылегла дый так не прычыніла. Я ж не сплю.

- Заўтра, бабка, паеду.

- Паедзеце, паненачка? - пытае бабка, устае і садзіцца на печы. - І не пачакаеце, покі паніч вернецца? - пытае яна.

- А хіба ж твой паніч са мной паедзе?

- Ну, як жа, паненачка: ён смуціцца будзе, што вы паехалі і не развіталіся з ім.

- А чаго ён будзе смуціцца? - пытае Ядвіся.

Ёй прыемна чуць ад бабкі, што ён будзе смуціцца.

- Чаму ж не будзе, паненачка? Я ж бачыла, якімі вочкамі пазірае ён на вас.

- Ну, якімі ж? Скажы, бабка!

- Добрымі вочкамі, успагаднымі вочкамі, паненачка, такім позіркам, што ад сэрца ідзе, каб другому сэрцу штось сказаць.

- А што сказаць другому сэрцу?

- Я ўжо забылася, паненачка. Куды ж я? - старая. Забылася, - хітра адказвае бабка.

- А каго ты, бабка, больш любіш: мяне ці паніча?

- Я і вас люблю і паніча люблю... От, паненачка, пабраліся б вы з панічом, далібог! - з жарам і зусім іншым тонам прамовіла бабка, і ў ёй адразу абудзілася жанчына-свацця.

- Мне ж, бабка, толькі шаснаццаты год, мне і замуж няможна яшчэ.

- О, паненачка, шаснаццаты год! Дык не сёння ж і замуж ісці.

- А твой паніч не хоча мяне.

- Ой, паненачка, што вы кажаце! Чаму ж ён ні на кога іншага не хоча глядзець? Чаму ж ён ніколі не пойдзе да панны каморнічанкі? Усе туды ходзяць, а ён не. Мусібыць, каля вас яму мілей.

- Проста гультай твой паніч і болей нічога.

- Не, не гультай ён: ён вас, паненачка, пакахаў.

- А хіба ён табе казаў?

- А што ён будзе казаць мне? Ён вам пра гэта казаў.

- Не, бабка, ніколі не казаў ён гэтага мне.

- Казаў, паненачка, казаў! І яшчэ скажа.

- Нічога ты, бабка, не ведаеш!

- Ведаю, паненачка, ведаю!.. А куды вы, паненачка, ехацімеце?

- Далёка, бабка, у маёнтак, на службу.

- А паніч ведае?

- Нічога не ведае і не будзе ведаць.

- Вы напішаце яму, паненачка?

- Нічога я не буду пісаць яму.

Ядвіся падышла да дзвярэй пакойчыка Лабановіча, адчыніла і ўвайшла. Ціха. Цёмна і пуста.

Ядвіся прыслухалася.

Між сцяною і адстаўшымі ад яе абоямі прашуршэў кусочак пабелу. Чаго ён так доўга каціўся? Гэты шолах здаўся ёй невыпадковым. Але ёй не страшна. Ёй проста чагось шкада. Яна чуе нейкі смутак. Вочы яе прывыклі да цемры. Са змроку выступаюць няясныя абрысы стала. Вось і крэсла. На тым самым месцы, дзе ён звычайна сядзеў.

Ядвіся зноў чутка прыслухоўваецца. Не, гэта ёй проста так нешта здалося. Яна ціхенька адстаўляе крэсла і садзіцца. Садзіцца так, як сядзеў і ён, і праводзіць рукою па сваёй губцы. Гэта вось ён тут сядзіць, а яе тут няма. Яна там, за акном, пазірае на яго. Яна ўся ўздрыгвае і боязна