пажуе каля прыпечка. Браліся за лыжкі толькі пасля дзеда, да міскі цягнуліся, калі зачарпнуць старэйшыя, ім саступалі тлусцейшы кавалак. Вячэралі моўчкі, было толькі чутно, як сапуць і сёрбаюць меншыя.

Пасля вячэры дзед хрысціўся на абразы, за ім усе кланяліся багародзіцы і Ягорыю з пікаю на кані. Васілёк толькі дзеля прыклёпу пазіраў на святых, абы-як круціў перад сабою закажанелаю далонькаю і ўсё часцей думаў: калі сапраўды бог убачыць і дазнаецца, што хрышчуся абы-як, а замест «Отча наш, Іжа ясі», шапчу: «Вочап наш бліжай вісіць», дык мусіць мяне пакараць. Колькі ні блазную — бог не чуе. А кара? Яна спрадвечная ўсёй галечы, што поўзае на каленях перад абразамі і моліцца змею, якога не адважыцца працяць пікаю святы Ягорый.

...Сонечным асеннім днём дзед Рыгор збіраўся касіць атаву. На жнеўніку, на прыдарояшым бадыллі халодным срэбрай паблісквалі сіцечкі павуціння. У цёмна-сінім ельніку чырвоным золатам гарэлі трапяткія асіны, ярым воскам аплывалі бярозы, як парудзелая бляха, шумела дубовае лісце. Дзед узяў з сабою ўнука. Звечара адбіў маленькую коску, насадзіў яе на ўкарочанае касільна, на ручку прывязаў мянташку — няхай прывучаецца.

У Васіля гэта быў самы шчаслівы дзень — ён станавіўся работнікам. Вось зараз пагоніць пракос побач з дзедам. Ён ужо не толькі памагае сваім, а сам улягае ў цяжкую работу. І на ўсё жыццё. Васіль любіў работу, а яна не абмінала яго — сама ішла ў ягоныя здатныя рукі.

У тое ранне ён успароўся раней за ўсіх. Хіба што маці апярэдзіла яго — ўжо даіла карову. Васіль размачыў ссохлыя лапцікі, пацёр закарэлыя анучы, хацеў было сам памянташыць коску, але спахапіўся, каб не нарабіць звону на ўвесь падворак.

Пасля снедання яны ішлі з дзедам па вузенькай сцяжынцы праз малады ельнік на прырэчную балаціну. Колькі гадоў на ёй вішавала трава! Пазалетась дзед расцерабіў няўдобіцу і за два ўкосы выбіваў коп з дзесятак ціпцу з асакою. Балацянка была куп'істая, і Васілёва коска часта да самае пяткі ўядалася ў купіну, зразала мурашыныя стажкі. Дзед вучыў, як выбіваць касільна, каб не парваць палатно, як гнаць раўнейшы пракос.

Убачыў дзед, што ўнук панабіваў на далонях мазалі, паслаў яго ў лес па ламачча.

— Раскладзеш цяпельца, бульбы напячэш, тады і папалуднуем.

Васілёк ахвотна пабег на ўзлессе. Цягаў яловае галлё, сушняк і ламачча. За апошнім разам прыкаціў пчаліную калоду. Яна яшчэ пахла мёдам і воскам, да бакоў папрыліпалі пчаліныя крыльцы. Не іначай, паласаваўся мядзведзь, загубіў сям'ю і патрушчыў калоду.

Дзед убіў у пракос касу і падышоў да Васіля.

— Ці не паліць надумаўся?

Васіль не ведаў, што адказаць. А дзед Рыгор перакаціў калоду з боку на бок, агледзеў, паставіў старчма.

— Паправіць яшчэ можна. І пчолы, дасць бог, завядуць. Нейкі чарнадушац не столькі нажэрся, колькі загубіў жывых стварэнняў.

— А часам не мядзведзева гэта работа? — спытаў Васіль.

— Не падобна. Мядзведзь падскрабаў ды вылізваў бы... Даўней пчаляры летавалі ў буданах пры сваіх калодах. Калі адыходзіліся шукаць рой, у будане пакідалі міску з мёдам і лыжку, гладышку ўкіслага бярозавага: хто хоча — заходзь, частуйся, але нічога не руш. Тады людзі совесныя былі, дабрэйшыя, верылі адзін аднаму, шанавалі старога і малога... От так, унучак, зламаць — вялікага розуму мець не трэба. А колькі чалавек пападзёўб гэтую калодзіну, колькі ў аддзяку яму пашчыравалі пчолкі! Аж прыйшоў нейкі злыдзень, усё роўна на дзвюх ці на чатырох нагах — аднае пароды скаціна, і, бач, што нарабіў. Глядзі ж, дзеткі, ніколі нікому не рабі шкоды. За дабро людзі дабром і аддзячаць.

— А паны?

— Я ж, унучак, пра людзей кажу. А паны? Паны і ёсць.— Азірнуўся і ціха дадаў: — Калі хочаш ведаць, не мужык перад панам павінен шапку скідаць, а пан перад мужыком, і ў ногі кланяцца: шануй таго, хто корміць цябе, хто крывавым мазалём усё гэтае дабро нажыў. А тыя пустабрэхі,— ён кіўнуў на маёнтак,— цвіка ўбіць не ўмеюць, а жэрці, не раўнуючы, як у прорву пруць. З беднага гарэтніка апошнія порткі спусцяць, абы сабе ў заморскім віне купацца.

Так ад дзеда Рыгора спасцігаў мудрасць малы Васілёк. І на ўсё жыццё запомніў іх Герой Савецкага Саюза генерал Васіль Захаравіч Корж. Тая дзедава «палітграмата» змушала самога думаць, сумленна жыць, шукаць і знаходзіць адказы на ўсё, што рупіла і не давала спакою.

Таму Васіль Кори;, выхаваны і загартаваны партыяй камуністаў, вызваленню роднага краю прысвяціў гарачую маладосць, вынес усе пакуты і страты ў партызанскіх лясах і ў гарах Іспаніі, а пазней росквіту палескай зямлі аддаў усю сваю кіпучую энергію, любоў і мудрасць добрай і шчодрай душы.

* * *

Прыцярушаная тонкім іскрыстым снегам сцяжынка прывяла ў калгасны парк. Звіслі ашклелыя ад марозу косы плакучых вербаў, шапоча заінелым лісцем азімак-дуб, блакітам пабліскваюць пасівелыя ад марозу стромкія елкі, клююць мерзлыя гронкі рабіны шустрыя сініцы. Бляклае сонца скрозь тонкую смугу сцеле сінія цені.

У цэнтры парку — прыпарушаны снегам бронзавы бюст. На бетонным пастаменце надпіс:

Герой Савецкага Саюза

КОРЖ ВАСІЛЬ ЗАХАРАВІЧ

партызан часоў грамадзянскай вайны,

удзельнік баёў у рэспубліканскай Іспаніі,

камандзір партызанскага злучэння на Палессі

ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны,

старшыня нашага калгаса

«Партызанскі край».

Сюды мы прышпілі з Марыяй Захараўнай. Яна ўважліва глядзіць прыжмуранымі вачыма на бюст, рукавіцаю змятае з пастамента сняжынкі, варушыць абветранымі губамі, нібы нешта пытае ў брата. Павольна, ні да кога не звяртаючыся, пачынае ўспамінаць:

— У нашым сяле лічы ў кожнай другой хаце Каржы жывуць. Можа, некалі і сваякамі былі, ішлі ад аднаго кораню. Цяпер, ат, так, дзесятая вада на кісялі. Але Каржа з Каржом не зблытаюць ніколі: спрадвеку да кожнага мянушка прыліпла. З каго пайшла, ніхто і не ўспомніць. От нас па дзеду «Мудрымі» празываюць. А чаму? Я-то памятаю кепска, а Васіль, царства яму нябеснае, часцяком расказваў.

Быў у нас дзед. Рыгорам празывалі. Да скону так і пражыў з намі. Рукі ў яго, кажуць, залатыя былі. За што ні возьмецца, усё, як лялька, выходзіць: печ складзе — гаспадыня не нахваліцца, кадоўбчык зробіць, як звон, гудзе, вазок ці там якія саначкі акаваць, пан толькі дзеда Рыгора кліча. А што ўжо совесны быў! Ні малога ні старога зроду не пакрыўдзіў. Кожнаму гатовы быў дагадзіць, а няма чым,— параіць ці добрым словам суцешыць. Таму, мусі быць, і мудрым празвалі.

Васіль з ім у маленстве ніколі не разлучаўся. Першая ягадзіна, арэх там які ці баравік — заўсёды іхнія. І авечак пасвіць на бераг Лані разам ганялі. Казкі яму дзед баяў, птушыныя галасы пазнаваць вучыў, звярыныя сляды і сцежкі