- А пакажы-ка, Лёксачка... - закашлялася Задуміха. - Хоць жа я і няпісьменная, а няўжо ж рукі свайго Лявонькі не пазнаю? Акхі! Акх-ха-аха, аха... Ён, ён, ён! - усцешылася матка, што як бы і пазнала сынаву руку, калі Лёкса паказала ёй адрас на лісце.
Тут для Лёксы наступіў самы гостры сорам, і ёй было «хоць бы скрозь зямлю праваліся», як казалі пасля Мікітаўна і Мікітава нявестка.
- Як прачытаеш, Лёксачка, пахваліся ж хоць нам, як яму там паводзіцца, - ласкава папрасіла Лёксу сама Лявонава матка.
І тут бяседа разбілася. Лёкса пабегла з лістом дамоў, як ашпараная, Задуміха пайшла к дзядзькавым, каб пасмяяцца з дзядзінай, Мікітава нявестка пайшла з навіною па ўсім Цёмналессі, а Мікітаўна чамусь зажурылася і без прычыны навалілася на матку, нашто яна выдала Лёксін сакрэт.
Задумісе не сядзелася ціха ў дзядзькавых. І кашаль троху адпусціў яе. Папрасіўшы дзядзіну прыйсці сёння к ім увечары пасядзець, яна пайшла з Міхасіхаю дамоў абедаць.
Абед быў нецікавы. Міхасісе было прыкра, што рана зачыніла юшку і Задума так учадзеў. Задуміха дужа хацела пахваліцца навіною, але бедны бацька ўсё яшчэ так мучыўся, што ён месца сабе не знаходзіў.
Тым часам спусціўся на зямельку вечар.
Прыйшоўшы дамоў, Лёкса насілася з лістом, як кот з салам. На жаль, сама расчытаць ніяк не магла... Увечары сабраліся хлопцы і дзеўкі. Гукнулі Цімоха, печкуровага сына, найбольшага цёмналескага грамацея пасля Лявона. Лёкса, закрываючыся хустаю, чырванеючы і як бы не хочучы, паказвала той ліст усім. Нарэшце печкуроў сын Цімох сеў на зэдлік, пад самую лямпу, і стаў чытаць.
«Ці здарова ты, мая даражэнькая, мая любенькая, мая прыгожанькая Лёксачка...»
І ўся хата, як ёсць, палягала ад смеху. А Лёкса, у цішэйшы перапынак, з каліўцам гневу казала:
- Ну дык што? Чаго вы рагочаце? Гэта ж так у лістох пішацца...
Ліст быў чытаны і перачытаны. Банадысёў батрак зазлаваўся і пры ўсіх людзях ціха, але моцна, злаяў Лявона «вучоным дурнем». Лёксіна матка адну паловіцу ліста адабрала, схавала на грудзі за кабат і, давячыся смехам, пастрашыла дачку:
- А каб вас ліха! Панясу Лявонавай маці дый пакажу. Во тады будзеш ведаць...
А Лёксін бацька злаяўся і плюнуў з печы аж на мост, на вольную мясціну:
- Сораму не маюць. На галаве пачынаюць хадзіць.
Дзеўкі смяяліся і казалі Лёксе:
- Лявонава жонка! З намі, дурнымі, гаварыць не захочаш...
- А ідзіце вы ўжо ад мае галавы! - гневалася Лёкса без гневу.
Навіны ў Цёмналессі расходзяцца шыбка. На вуліцы ў той вечар, калі Лаўрынька, разам з другімі дзяцьмі, прыехаў на каўзель і пакаціўся з гары, ён меў вялікую прыкрасць. Наехаўшы няўмысля з сваёю маразянаю казою на маразянае рэшата Мікіцёнкавае Ходачкі, ён пачуў:
- Лёксін дзевярочак! Едзе прост на маразянку, як сляпіца дурная.
Лаўрынька счырванеў, як рак, і кінуўся біць Ходку. Але яна ўцякла, а ўсе малыя каўзельнікі сталі смяяцца і крычаць:
- Лаўрын, Лаўрын - Лёксін дзевярочак, далігойда! Лаўрын, Лаўрын - Лёксін дзевярочак, далігойда!
Лаўрынька заплакаў, завярнуўся з сваёю казою і пацягнуў яе дамоў.
Калі ён увайшоў у хату, матка з дзядзінаю сядзелі на запечку і таксама гаманілі пра той ліст. А бацька ляжаў на палу з мокрым ручніком на лобе і, заглушаючы боль, сварыўся:
- Пісьмы дзеўкам уздумаў пісаць. Заказное! Ці прыслаў нам хоць калі заказное. Ці тут разумеюць што? Ведама, мужыцкая дурата. Адно - людзі будуць выскаляцца і разлахаюць па ўсёй воласці. Скажуць: даўчыў сына!
- Хто там табе што скажаць? - смяялася матка. - Пажартуюць і перастануць. Лёксе сорам - не яму.
- А ўжо ж... заступайся за яго. Даўчыўся... гаворыць па-мужыцку, - дурань другі падумае, што ён і не ўмее па-кніжнаму. За ўсе святы носу нідзе не паказаў сярод паважнейшых людзей, а з гэтаю паганкаю паспеў дружбу наладзіць. Чым далей, тым гаршы. Слухае самакратаў усякіх (так бацька называў усіх дэмакратаў і наогул вальнадумаў). Самакрацкія кніжкі чытае!
- У яе на руках кароста! - зганіў Лёксу Лаўрынька.
- Яна сабе дзеўка працавітая, - уставіла сваё слова нейтральная дзядзіна, - толькі што язычлівая троху...
- Працавітая! - страшэнна загневаўся Задума. - Працавітая, дык роўная Лявону? Мужыку якому працавітая, а не яму!
Сумна скончыўся гэты дзень у Задумавых, але горшыя прыкрасці былі наперадзе.
На другі дзень раніцаю, калі Задума ішоў па ваду, ён пачуў, што ля калодзежу нейкая сварка. Прыстоіў, прыслухаўся...
- ...Ды ўсё роўна не возьме Лявон твае курносае пляменніцы, - наругаўся стары Хомка Лёксінай цётцы, - ці ён жа гэта ўжо сабе вучонай не знойдзе, што ўсю сваю навуку сабацы пад хвост пакладзе... Ай яму паненак мала ў свеце?.. Пад брыльком?.. Ці што?
- Сам ты стары брыль! - крычала звяглівая Лёксіна цётка. - Чорт стары, куды ты вядро ставіш? - і Хомкіна вядро пад яе рухавымі рукамі без міласці забарабаніла на лёд.
- Ды не возьме! Ды не возьме! Чым маё вядро вінавата? Я тваё так стукну, што і клёпак не сабярэш!
Задума ціханька завярнуўся і з пустымі вёдрамі, як абсмеяны туляга, паплёўся дамоў.
А троху пазней, але ў той жа дзень, бедны Лаўрынька меў клопат у школе. Пасля даўгіх душэўных мук ён дастаў з торбачкі спісаны сшытак, што настаўніца яму аддала назаўсёды, і, аглядаючыся, падышоў к Просьцы, Лёксінай меншай сястрыцы.
- Прынясі мне, Проська, той Лявонаў ліст, дык аддам табе гэты сшытак...
- Наўсягды?
- Наўсягды. Толькі прынясі.
Проська пакруціла ў сваіх руках Лаўрынькін прыгожа спісаны сшытак, пакруціла яго з усіх бакоў, вочкі ў яе загарэліся, і яна сказала:
- Я выхаплю яго ў Лёксы і прынясу.
- Ну, во, во... Добра! Дык глядзі ж! Сшытак будзе твой.
Лаўрынька павесялеў. Цэлую лекцыю цешыўся ён, як падзярэ гэты ліст на самыя дробныя кавалачкі, каб ніхто ўжо яго ніколі не злажыў і не прачытаў, - каб і знаку ад братавага сораму не засталося.
Але не пераскочыўшы, не кажы: гоц! На другім перапынку, пасля гэтай лекцыі, Проська падбегла к Лаўрыньцы і сказала яму:
- Ай, што мне твой сшытак. Дай, Лаўрынька, кніжку з людзьмі, дык прынясу Лявонаў ліст.
Як ні любіў Лаўрынька брата, але з кніжкаю, у якой ёсць рысункі, расстацца дзеля таго праклятага лісту не мог.
- Курносая ты, і Лёкса курносая, і ўвесь род ваш курносы! - засіпеў ён на Проську ад гневу. - Сказала, а тады не хочаш... якая ты! Ты ж узялася прынесці той ліст!
- Як я ўзялася? Я йшчэ не ўзяла