En 1914 oni proponis al Zamenhof aliĝi al la Hebrea Esperanto-Asocio, kies fonda kunveno devus okazi en la Pariza kongreso. Zamenhof aprobis la ideon, sed, kiel homarano, li ne volis ligi sin kun iu ajn gento aŭ religio.
Tiun saman jaron li amare atestis kiel Esperanto, lingvo elpensita de li, hebreo, por detrui la intergentan malamon, estas uzata por disvastigi malamon kontraŭ judoj, tiam kreskantan en Pollando. La revuo Pola Esperantisto aperigis diversajn artikolojn antisemitismajn, pri kiuj Zamenhof sendis proteston al ties redaktoro.
Kelkajn semajnojn poste eksplodis la Unua Mondmilito. Survoje al la Pariza Kongreso, Zamenhof kaj Klara Silbernik estis haltigitaj en Germanio, kaj kiel civitanoj de malamika lando ili devis fari dusemajnan ĉirkaŭvojon tra Skandinavio kaj Peterburgo por reveni en Varsovion.
Pro la milito ne okazis la kongreso en Parizo, kaj ankaŭ ne la kongreso de neŭtrale-homa religio.
Fine de 1914 Zamenhof verkis sian alvokon al diplomatoj Post la granda milito kaj sendis ĝin al kelkaj esperantistaj redakcioj, por ke tiuj publikigu ĝin en Esperanto kaj en naciaj lingvoj. Li antaŭvidis, ke post la milito la diplomatoj reformos la mapon de Eŭropo, kaj li proponis fondi Unuiĝintajn Ŝtatojn de Eŭropo, starigi Konstantan Tut-Eŭropan Tribunalon per konsento de ĉiuj eŭropaj regnoj, kaj garantii kaj proklami, ke ĉiu lando morale kaj materiale apartenas al ĉiuj siaj filoj plene egalrajte.
Post la alvoko al diplomatoj Zamenhof preparis projekton de „porĉiama revizio de Esperanto”. La 28-jaran praktikan funkciadon de la lingvo li konsideris sufiĉa por evidentigi ĉiujn polurendaĵojn, kaj ke „maloportunaĵoj, kiuj ne estas trovitaj en la lingvo ĝis nun, estos trovitaj en ĝi neniam”.
La milito perturbis la vivon de Zamenhof. La 22-an de novembro li havis koratakon. Post la refortiĝo li dividis sian laboron kun la filo Adam tiel, ke tiu lasta akceptis pacientojn matene, kaj la patro dum du horoj posttagmeze.
En Julio 1915 la geedzoj Zamenhof forlasis sian loĝejon ĉe la strato Dzika kaj ekloĝis ĉe la strato Królewska. Zamenhof pasigis siajn du lastajn jarojn de vivo en komforta sepĉambra loĝejo en la tria etaĝo de bela domo en la plej bona distrikto de Varsovio, proksime al la centra urba parko. Lian konsultejon ĉe la strato Dzika reprenis Adam. Doktoro Zamenhof tamen ne konsentis tute ĉesigi sian laboron, sed nur malmultaj pacientoj estis allasitaj al li.
Esperanto, XIVa jaro, n-ro 201 (5) (1917-5-5) La 14-an de aprilo 1917 posttagmeze, en Varsovio okupata de Germanio, la koro de Doktoro Esperanto ĉesis bati.
Kelkajn semajnojn antaŭ la morto li ekverkis sian lastan eseon, „Pri Dio kaj pri senmorteco”. Li estis tiel malforta, ke estis al li malfacile skribi. Nur kvar paĝojn li sukcesis plenigi, per malfacile legeblaj literoj. La enkondukon sekvis nur unualinea priskribo de la fruinfaneca perdo de la religia kredo.
Mia patrino estis religia kredantino, mia patro ateisto. En mia infaneco mi kredis je Dio, kaj je senmorteco de l’ animo, en tiu formo, en kiu instruas mia denaskiĝa religio. Mi ne memoras tute precize, en kiu jaro de mia vivo mi perdis la religian kredon; sed mi memoras, ke la plej altan gradon de mia nekredado mi atingis ĉirkaŭ la aĝo de 15-16 jaroj. Tio estis ankaŭ la plej turmenta tempo de mia vivo. La tuta vivo perdis en miaj okuloj ĉian sencon kaj valoron. Kun malestimo mi rigardis min mem kaj la aliajn homojn, vidante en mi kaj en ili nur sensencan pecon da viando, kiu kreiĝis, oni ne scias pro kio kaj oni ne scias por kio, kiu travivas en la eterneco malpli ol plej malgrandan sekundeton, baldaŭ forputros por ĉiam, kaj dum ĉiuj venontaj senfinaj milionoj kaj miliardoj da jaroj ĝi jam neniam plu reaperos. Por kio mi vivas, por kio mi lernas, por kio mi laboras, por kio mi amas? Ĉar estas ja tiel sensenca, senvalora, tiel ridinda…»
Sur blanka fino de la paĝo kuŝis nur noto pri la sekvo projektita. Post la naŭzo pri vivo kaj pri morto, deksepjare li eksentis ion novan:
Mi eksentis ke eble ne malapero, eble la morto estas miraklo, ke ekzistas iaj leĝoj en la naturo, ke io nin gvidas al ia celo…
Tiuj estas la lastaj vortoj de la skribaĵo.
La mondo, kiun li lastfoje vidis, ege malsimilis al tiu mondo paca por kiu li batalis. Ankaŭ ne liaj gefiloj —Adam, Sofia kaj Lidia— vidis ĝin: ili estis ĉiuj murditaj de la nazioj en la Dua Mondmilito. Tamen, kiel li deksepjare sentis, eble morto ne estas malapero. Doktoro Zamenhof daŭre vivas en siaj donacoj al mondo: lia lingvo Esperanto, liaj verkoj, kaj liaj ideoj, kiuj daŭre inspiras tiujn, kiuj esperas, ke apud sia nacia flago homoj levu la standardon de tuthoma interfratiĝo.
Bibliografio
BOULTON, Marjorie (1962). Zamenhof, aŭtoro de Esperanto . La Laguna: Stafeto, J. Régule eld.
DREZEN, Ernest (1929). Zamenhof . Lepsiko: SAT.
KISELMAN, Christer. (2010). Variantoj de esperanto iniciatitaj de Zamenhof. En Esperanto: komenco, aktualo kaj estonteco . Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio.
KOHEN-CEDEK, J. (1969). L.L. Zamenhof kaj la Aramea lingvo. Adolf Holzhaus, eld. Doktoro kaj lingvo esperanto . Helsinki: Fondumo Esperanto.
KORZHENKOV, Aleksander (2010a). Zamenhof. The Life, Works, and Ideas of the Author of Esperanto . New York: Mondial; Rotterdam: UEA.
KORĴENKOV, Aleksander (2010b). Zamenhof: Biografia skizo . Kaliningrado: Sezonoj; Kaunas: Litova Esperanto-Asocio.
MAIMON, N.Z. (1978). La kaŝita vivo de Zamenhof , kun enkonduko de G. Waringhien. Tokio: Japana Esperanto-Instituto.
PRIVAT, Edmond (1920). Vivo de Zamenhof . Londono: Brita Esperanto-Asocio.
RÁTKAI, Árpád (2009). Lazar Markoviĉ Zamenhof kaj la Zamenhof-falsaĵaro. Esperantologio / Esperanto Studies , kajero 4, p. 61-92. Rete legebla ĉe http://www.cb.uu.se/esperanto/ees4.pdf
ZAMENHOF, L.L. (1948a). Leteroj de L.-L. Zamenhof . Prezentado k[aj] komentado de Prof. G. Waringhien. I, 1901–1906. Parizo: Sennacieca Asocio Tutmonda.
ZAMENHOF, L.L. (1889). „Esperanto kaj Volapük”. La Esperantisto , N-ro 2, 1 novembro 1889. Nürnberg: Klubo Mondlingva.
×