Таццяна Шамякіна Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Паралелі

Прадмова

Свет жывёл спрадвек узаемалучыцца са светам людзей і таму на працягу ўсёй гісторыі з’яўляецца аб’ектам нашай пільнай увагі і асэнсавання. Жывёлы нязменна ўваходзілі ў кола чалавечых інтарэсаў, задавальняючы самыя важныя патрэбы чалавека: дапамагалі ў працы, ужываліся ў якасці харчу, выкарыстоўваліся для вырабу адзення, зброі, побытавых рэчаў. Чужыя, далёкія і ў той жа час — блізкія, нярэдка — сябры. Людзі і жывёлы — адзіныя адушаўлёныя істоты (на сёння вядомыя) на Зямлі. Чалавек заўсёды адчуваў сваю глыбінную блізкасць да жывёльнага свету, да ўсіх жывых істот, уключаючы не толькі натуральныя, функцыянальныя сувязі з імі, але і сувязі ўласнай душы, розуму, духу. Недзе ў вытоках жыцця ўсе Божыя стварэнні, у тым ліку, homo sapiens, вельмі блізкія паміж сабою. Наша сувязь — менавіта па вытоку жыцця, па адушаўлёнасці, па агульнасці лёсу на Зямлі.

Чалавек у кантактах з жывёламі, у імкненні зразумець жывых істот урэшце пачынаў лепш разумець і самога сябе. Праз апісанне жывёл (у эпоху Сярэднявечча такое апісанне называлася «бестыярыум») ён псіхалагічна «авалодваў» імі і светам у цэлым.

На працягу апошніх стагоддзяў сувязі чалавека з прыродай, асабліва са звярыным царствам, у значнай ступені паслабелі. Вяртанне да міфалагічнай спадчыны (а ў міфалогіі такога кшталту сувязі адчуваюцца асабліва выразна), магчыма, дапаможа нам, людзям, паглыбіцца ў нетры жыцця, ва ўласную прыроду, знайсці сэнс існавання, убачыць сябе часткаю сусветнага цэлага. Тым больш, што ў ХХ — ХХІ стст. былі не толькі страты ў нашых стасунках з жывёльным светам, але і значныя набыткі. Мы пачалі ўсведамляць, што звяры жывуць не толькі інстынктамі. Заслуга рускага фізіёлага Івана Паўлава ў вывучэнні жывёл велізарная, але неабходна мець на ўвазе, што ён рабіў вопыты над істотамі, ад нараджэння вырванымі з натуральнага асяроддзя, якія не назапасілі вопыт выжывання ў прыродзе. І ў такім разе доследы акадэміка не маглі аб’ектыўна распавесці пра іх сапраўдны розум. А розум жывёл часта проста ўражвае — асаблівы тых, хто жыве побач з чалавекам. Сёння мы разумеем, што і звяры валодаюць своеасаблівым інтэлектам, а тым больш пачуццямі. Іх пачуцці часам нават больш узвышаныя, чым чалавечыя. І хоць пра жывёльны свет напісаны тысячы кніг, мы яго мала ведаем. Відаць, таму, што глядзім на жывёл з пункту гледжання сваёй чалавечай вялікасці, не спрабуем зразумець іх і забываем простую рэч: ніколі б чалавек не прыручыў ні адну жывёліну, калі б яна не захацела гэтага сама.

Бяда і ў тым, што дрэнна памятаем уласную чалавечую культуру, бо продкі свае ўяўленні пра жывёл — справядлівыя ці не зусім — адлюстравалі ўсё ж надзвычай шырока, у вялікай колькасці форм: у міфах, мастацтве, заканадаўстве, філасофіі ды навуцы. Змяненне пэўнай (не ўсёй) часткі грамадства свайго стаўлення да жывёл — з практычнага на больш сардэчнае — адбылося якраз у многім дзякуючы мастацтву; асабліва велізарная тут роля мастацкай літаратуры, створанай на працягу апошніх двух стагоддзяў.

Часта жывёлы паўставалі ў якасці алегорый і сімвалаў. Выдатны рускі журналіст і пісьменнік, які ўсё жыццё піша пра жывёл, Васіль Пяскоў нагадвае пра некаторыя з такіх сімвалаў: «Леў — на гярбу Англіі, арол — ЗША, Польшчы, двухгаловы — Расіі. На гярбу Аўстраліі — страус эму, у Новай Зеландыі — бяскрылая птушка ківі, у Танзаніі — жырафа, ва Угандзе — журавель… Бярлін і Яраслаўль — герб мядзведзя, Ніжні Ноўгарад і Растоў — алені. Знакі прыроды на грашах: аўстралійскі долар — эму, у Нарвегіі — лось, дрозд і вавёрка, беларускія „зайцы“… Вобраз прыроды — часта рэкламная знаходка. Напрыклад, марская ракушка — „Шэл“, зубр — МАЗ, марожанае — пінгвін, салоны для маладажонаў „курыруе“ бусел…» [83, 8]. Яшчэ больш глыбокім сімвалічным сэнсам валодае так званы «жывёльны» ўсходні каляндар.

Каляндар быў створаны першапачаткова ў Кітаі задоўга да нашай эры, а затым распаўсюдзіўся практычна па ўсёй Усходняй Азіі. У Кітаі, як і ў іншых цывілізацыях старажытнага свету, станаўленне календара было звязана галоўным чынам з земляробчымі патрэбамі. Нават іерогліф «цы», што азначаў «час», графічна выяўляў ідэю вырастання пад сонцам закладзенага ў глебу зерня. Кітайцы здаўна адкрылі экліптыку сонца і дваннацаць задыякальных сузор’яў, якія ўсе насілі назвы жывёл. Імем пэўнай жывёліны называлася не толькі сузор’е, але і год, месяц, пэўны перыяд у сутках. Але самая важная адзінка часу — усё ж год. Цыклы па дванаццаць год кожны — характэрная асаблівасць менавіта ўсходняй культуры. Цыкл пачынаўся з года мышы, канчаўся — свіннёю. Суткі, дарэчы, таксама будаваліся адпаведна і канчаліся знакам свінні. Палова жывёльных знакаў асацыіравалася са светлым, або мужчынскім, пачаткам «ян», другая палова — з цёмным, або жаночым, пачаткам «інь».

Наяўнасць у наш час жывёльнага касмічнага цыклу, усходняга «казачнага» календара, на першы погляд здаецца архаічным і наіўным. На самай справе кітайскі каляндар перадае нейкія важныя рытмы ды вібрацыі Космасу і ўтварае адзіную касмаганічную сістэму, якая інтэгруе ў сабе ўласна паняцці лінейнага і цыклічнага часоў. У аснове такога кшталту сістэмы — вера ў цыклічнае «разгортванне» ды «згортванне» Сусвету, пра што сведчыць таксама і сучасная фізіка (так званая сінгулярнасць). Магчыма, у гэтым — прычына папулярнасці кітайскага календара таксама і на Захадзе, у тым ліку, у апошнія дзесяцігоддзі — на Беларусі.

Наша гаворка пра тую ці іншую жывёлу, што сімвалізуе пэўны год згодна ўсходняга календара, распачата не столькі з-за асаблівай прыхільнасці да Усходу, колькі з-за жадання вярнуцца да вытокаў чалавечай культуры, да першапрычын гісторыі і перадумоў свядомасці. Псіхалагічны свет чалавека народжаны з міфа: гэта тая духоўная формула, якая вобразы падсвядомасці пераводзіць на мову практычнага быцця. Каб зразумець душу чалавека, неабходна ведаць міфалогію, тым больш, што міфалагічная свядомасць пануе і сёння (праўда, гэта ўжо іншая міфалогія, але прынцып яе дзейнасці — той самы, што і ў глыбокай старажытнасці). З другога боку, вяртанне да архаічнага жывёльнага календара дазваляе наблізіцца да рэлігійна-сацыяльнай гісторыі чалавецтва. У гісторыі культуры адбілася душа чалавека, племені, нацыі, таму наша задача — сінтэзуючая: злучыць аб’ектыўнае і суб’ектыўнае, праз адну з’яву паспрабаваць паяднаць краіны ды народы.

Распавядаючы пра жывёл — знакі-сімвалы ўсходняга календара, мы не маем на ўвазе кіравацца астралагічнай навукай, тым больш займацца прадказаннямі. Мэта ў нас іншая: